Matematiğin ve Bilimin Aydınlık Yüzü: Ömer Hayyam Kimdir?

Hiç şüphesiz sosyal bilimler ve fen bilimlerinin olmazsa olmaz alanı matematiktir. Tarihte matematik ile ilgili ilk büyük çalışmaları yapan isim de İranlı şair, âlim, filozof ve matematikçi Ömer Hayyam‘dır. Hayyam, 18 Mayıs 1048’de İran’da dünyaya gelmiştir. Ömer Hayyam, çocukluğunun bir bölümünü günümüzdeki Afganistan’ın kuzey bölgesinde Şeyh Muhammed Mansuri‘nin yanında eğitim alarak geçirmiştir. Hayyam’ın biyografisini anlatan birkaç eserde onun Nizamülmülk‘te Hasan Sabbah ile aynı medresede okuduğu rivayet edilir.

Rubaileriyle ünlü olan Ömer Hayyam bilindiği üzere iyi bir matematikçidir. 3.dereceden bilinmeyenli denklemler ile ilgili yazdığı bir eserinde bilinmeyen rakamının yerine, Arapça’da ”şey” anlamına gelen kelimeyi kullanmıştır. Daha sonra bu eserleri diğer dillere geçirirken İspanyolca “kısayol” olarak geçmiştir. En sonunda bilinmeyen olarak bilinen “x” halini almıştır.

Hayyam’ın rubailerinde dünya, varoluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin özgürce ve sınır tanımadan akıl yürütülen anlatımlar vardır. Özellikle özgür irade ve cennet- cehennem ile ilgili kavramları ele aldığı kinaye yüklü birçok rubaisi vardır.

21 Aralık 1071’de tamamladığı Celali Takvim olarak bilinen icadı için büyük çaba sarf etmiştir. Güneş yılına göre düzenlenen bu takvim 5000 yılda bir gün hata verirken; güncel olarak kullandığımız Gregoryen Takvim 3330 yılda bir gün hata verir. Yani Hayyam’ın takvimi günümüz takviminden 3’te 1 oranında daha başarılıdır. Astronomi, matematik ve tıp gibi çeşitli alanlarda eser kaleme alan Ömer Hayyam’ın eserleri birçok dile çevrilmiştir. Hatta kendisi İbni Sina‘dan sonra Doğu’nun yetiştirdiği en büyük bilgin olarak kabul edilir.

Geçmişten bugüne eserlerinin yalnızca 18 tanesinin günümüze ulaşmış olmasına rağmen tarihte kaybolan başka eserlerinin de olduğu bilinmektedir. Ömer Hayyam sadece eser bırakmakla kalmamış, İran ve Doğu Edebiyatı ‘nın Rubai Kurucusu kabul edilmiştir. Günümüzdeki birçok rubai de ona atfedilir. Bugün Rubailer olarak bilinen eserde de hangi rubailerin ona ait olduğu bilinmemektedir. Çünkü sonradan birçok kişi onun adını kullanarak rubailer kaleme almış ve bir bakıma Ömer Hayyam, Yunus Emre’ye dönüşmüştür.

Bir çadırcının oğlu olarak dünyaya geldiği için  Acem dilinde Çadırcı anlamına gelen “Hayyam” soyadını almıştır. O, herkesten farklı olarak yaptığı çalışmaların çoğunu kaleme almamıştır. Oysa okullarda geçen birçok teorinin kaynağı O’dur. Öyle ki; Decart ve Pascal gibi birçok önemli bilim insanının buluşları Ömer Hayyam’ın teorileriyle temellenmiştir. Öklid‘ın ”Paralel Postulat” çalışmalarıyla matematik dünyasında sık sık adından bahsettiren Ömer Hayyam, Türkiye’de  ve Batı’da “Rubaiyat Şairi” olarak bilinir.

Ünlü filozof Bertrand Russell 3 kitaplık eserinde Fars kültürünün entelektüel ve sanatsal başarılarını anlattıktan sonra Hayyam hakkında şunu söylemiştir: “Şair ve Matematikçi olarak tanıdığım tek insan…” Hayyam’ın ününü sağlayan Cebir Risalesi ve Rubaiyat’ı Semerkant’ta kaleme almıştır. Hatta Hasan Sabbah ile ortaya atılan teorilerin sebebi de budur. Halihazırda Hayyam’ın matematiksel çalışmaları üç kategoride değerlendirilir:

1. Temel cebirsel geometrinin ilk formülasyonu,
2. Oranlar kuramındaki çalışmalar,
3. Paraleller kuramındaki çalışmalar.

Güncel bilimsel bulgular Hayyam’ın matematiksel çalışmalarının geçmişte bilinenlerden daha da önemli olduğu saptanmıştır. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü UNESCO Hayyam’ın başarılarını kutlamak için 1999 yılında uluslararası bir kollegyum düzenlemiş ve ardından Hayyam’ın önemli matematiksel çalışmalarının özenle basılmasına karar vermiştir. UNESCO’nun “Beytül Hikmet” projesi kapsamında Paris’te yaşayan ünlü Sirki Raşet ve Hayyam üzerine hazırladığı doktora çalışması Bir Can Baharzade Hayyam‘ın matematikle ilgili mevcut ve şimdiye kadar ulaşılamayan önemli el yazması eserlerinin tenkitli yayınlarını yani edisyon kritik görevini üstlenmiştir. Bu basımlar önce Fransızca daha sonra İngilizce olmak üzere birçok okuyucuya ulaştırılmıştır.

Ömer Hayyam’ın eserleriyle ilgili geçmişten bugüne birçok spekülasyon vardır. Özellikle şiirleriyle ilgili. Örneğin rubaiyat, birçok kişiye göre anonimdir. O nedenle rubaiyatların onun eseri değil, birçok rubainin birleşimi olarak görenler de vardır. Rubaiyatların hangilerinin Ömer Hayyam’a ait olduğu söz konusu nedenlerden dolayı tartışmaya açıktır. Bilinene göre Ömer Hayyam’ın 158 rubaisi vardır. Ancak onunun adına yazılan rubailerin sayısı binlerle ifade edilir. Konuyla ilgili Raşid’in açıklaması şöyledir: ” Bildiğim kadarıyla şimdiye kadar bundan emin olmamızı sağlayacak bilgiye sahip değiliz. Beyhakî Arudi, Seyfâhi ve İbn-i Esir gibi tarihçi kişiler tarafından Matematikçi Hayyam hakkında verilen bilgilerden hiçbiri Şair Hayyam hakkında hiçbir şeyden bahsetmiyor. Öte yandan şairden bahsedenler de Matematikçi Hayyam’dan bahsetmiyorlar.” Raşid’e göre şair Hayyam ile matematikçi Hayyam’ın birleştirilmesi tarihsel olarak Rubaiyat ‘ın yazılmasından çok sonraya denk gelir. Tartışmaların ışığında Ömer Hayyam’ın matematiğe katkıları ise şöyledir:

•  “Pascal Üçgeni”  olarak bilinen matematiksel kavramın temelini oluşturmuştur.
•  Binom açılımını tarihte kullanan ilk kişidir.
•  İsfahan’da kurduğu Rasathane‘de üç yıl boyunca gökyüzünü inceleyerek bilimsel çalışmalar yapmıştır. Hatta kendi doğum tarihini de gökbilimci hassasiyetiyle kendisi bulmuştur. “Ben ne zaman doğudum?” diyerek araştırmalar yapmış ve kesin sonuca ulaşmıştır.

Ömer Hayyam’ın Hasan Sabbah ile ilişkisi Amin Malof‘un Semerkant eserinde de vurgulanmıştır. Öyle ki; Büyük Selçuklu Devleti veziri Nizamülmülk de çok güvendiği ve bilgisine hayran kaldığı Ömer Hayyam’dan devlet yönetimi adına yardım istemiş ancak Hayyam bu teklifi kabul etmemiştir.

Türkiye’de maalesef Ömer Hayyam ile ilgili yeterince bilgi yoktur. Avrupa Ömer Hayyam hakkında daha fazla bilgiye sahiptir. Ömer Hayyam bu yüzden Doğu ‘nun en fazla hayranlık duyulan şairi ve en tanınmış kişilerindendir. 1892’de Londra’da onun adına bir kulüp kurulmuş, 1970’de Ay’ın üzerindeki bir kratere ve 1980’de de yeni bulunan kuyruklu yıldıza adı verilmiştir. Rubaileri sadece şiir bağlamında değil; felsefe ve hatta matematik alanında bile yorumlanmıştır. Rubailerin Latince çevirileri 18. yüzyılda ortaya çıkmaya başlamıştır. Hatta Dinler Tarihi olarak bilinen kitapta bu rubailere yer verilmiştir. Ancak Onu Batı’ya tanıtan ve sevdiren isim Edward Fitzgerald‘tır.

Bir rivayete göre Hayyam ile ilgili belgeler bir geminin içinde taşınırken geminin batmasıyla birlikte kayıplara karışmıştır. O gemi ise efsanevi Titanic‘tir. Din, matematik, edebiyat alanında çok önemli katkılar sağlamış Ömer Hayyam 4 Aralık 1131’de arkasında birçok eser bırakarak dünyaya gözlerini yummuştur.

Editör: Nur Bersun Aynur – 13.12.2023