Otonom Sinir Sistemi ve Duyguların Fizyolojisi

Bir rool – cooster’a binmişseniz korku ve heyecanı yaşamışınızdır. Bu duygularla birlikte kalp atışlarınız hızlanmış, soluklarınız sıklaşmıştır. Rool – Cooster’a bindiğinizde bu fizyolojik etkiler sizin kontrolünüzde değildir. Sadece kendi kendinize daha sık soluk alıp vermeyi telkin etmiyorsunuz. Ne oluyorsa kendiliğinden olur. Otomatik olarak ortaya çıkan bu fizyolojik tepkileri, sinir sisteminizdeki birtakım bağlantılar tetikliyor. Sinir Sisteminin bu otomatik tepkileri yönetmekle sorumlu bölümüne “Otonom Sinir Sistemi” denir. Otonom Sinir Sistemi iki kısımdan oluşur. Sempatik Sinir Sistemi ve Parasempatik Sinir Sistemi. Bu iki kısım insan vücudunda farklı,  çoğu zıt tepkiler verir. Örneğin “savaş veya kaç” tepkilerine sempatik sinir sistemi neden olur. Parasempatik Sinir Sistemi ise; “dinlen ve sindir” tepkisini tetikler. Peki tüm bunlar ne anlama geliyor?

Sempatik Sinir Sistemi; vücutta korku, stres gibi duygulara karşılık gelen tepkileri yaratır. Örneğin rool – cooster’a binildiğinde korku tepkisi tetiklenir. Bu sırada vücutta meydana gelen tüm değişiklikler Sempatik Sinir Sistemi tarafından düzenlenir. Vücudun Otonom Sinir Sisteminden özellikle duygulara bağlı olarak etkilenen kısımları vardır. Bunlar şunlardır:

1. Örneğin ayakta duran bir insanın tükürük bezi sistemde etkilidir. Burada bulunan böbrek üstü bezleri adrenalin gibi önemli bir hormonunun salgılanmasından sorumludur. Dolayısıyla tıpta pek çok kez “adrenal bez” olarak yer almaktadır.
2. Kısımlardan bir diğeri Gastrointestinal Yoldur.
3. Sempatik Sinir Sistemi devreye girdiğinde göz bebekleri büyür. Bunun nedeni vücudu “savaş veya kaç” tepkisine hazır hale getirmektir. Böylece insan kendisini kovalayan vahşi hayvanı daha rahat görür. Gözlere ışık daha fazla girdiğinde gözlerin görme durumu iyileşir. Göz bebekleri bunu sağlamak için büyür.
4. Tükürük Bezlerine bakacak olursak, Sempatik Sinir Sistemi tükürük salgısını azaltır. Örneğin Ali’nin kalabalık konferans salonunda sunum yaptığını varsayalım. Topluluk içinde sık sık konuşma yapıldığında ağız sık sık kurur. Bunun sonucunda Ali’nin vücudu  sürekli suya ihtiyaç duyar. Bu yüzden diğer konferans konuşmacıları gibi Ali de susar.
5. Sırada akciğerler var. Sempatik Sinir Sistemi’nin etkilerinden biri de soluk hızının artmasına neden olmasıdır. Bir de Sempatik Sinir Sistemi kalp atışlarını da hızlandırır.  Soluk alıp vermeyi ve kalp atışlarını hızlandırmadaki amaç, vücuda daha çok oksijen girmesini ve oksijenin dokulara daha hızlı ulaşmasını sağlamaktır. Karaciğer vücuttaki en önemli glukoz deposudur. Ve glukoz vücudun enerji üretmekte kullandığı bir tür şekerdir. Sempatik Sinir Sistemi karaciğerin glukoz salgılamasını hızlandırır. Bunun amacı da daha fazla enerji vererek vücudu “savaş veya kaç” durumuna hazırlamaktır. Tıpkı diğer tepkilerde olduğu gibi.
6. Böbreküstü bezlere bakılacak olursa bezler, böbreklerin üstünde yer alır. Böbrekler bilindiğinin aksine ön tarafta değil, daha ziyade sırta yakındır. Sempatik bir tepki sırasında böbreküstü bezleri hormonlar aracılığıyla uyarılarak epinefrin ve norepinefrin salgılar. Epinefrinin bu arada diğer adı da adrenalindir. Adrenalin vücutta bir enerji patlaması yaratır. Çünkü bir “kaç veya savaş” esnasında vücut bol bol enerjiye ihtiyaç duyar.
7. Gastrointestinal yolun asıl görevi besinlerin sindirimini sağlamaktır. Ama sindirim için de büyük bir enerji gerekir. Örneğin vahşi bir hayvandan kaçarken insan enerjisini sağlayacak hayatı organlarda toplaması gerekir. O yüzden sempatik Sinir Sistemi sindirimi yavaşlatır.

Parasempatik Sinir Sistemine bakılacak olursa, bu sistem otonom sinir sisteminin “dinlen ve sindir” durumlarıyla ilgilenen kısmıdır. Rahatlama durumlarında devreye girer. Parasempatik Sinir Sistemi, Sempatik Sinir Sistemiyle aynı organları etkiler. Çoğu zaman Sempatik Sinir Sisteminin yarattığı etkinin tersi yönünde işler. Örneğin Parasempatik Sinir Sistemi göz bebeklerinin küçülmesini sağlar. Yani gözbebekleri daralır. Sempatik Sinir Sistemi göz bebeklerin nasıl büyütürse parasempatik sinir sistemi de aynı şekilde küçültür. Çünkü vücut artık tehlikede değil ve çok çabuk hareket etmesi gerekmiyor. Bu yüzden fazla ışığa gerek duymaz.

Parasempatik Sinir Sistemi tükürük salgısını hızlandırır. Bu noktada dinlenme ve sindirim ilgili düzenlemeleri sağlar. Tükürük de söz konusu noktada sindirimin bir parçasıdır. Parasempatik Sinir Sistemi karbonhidratların sindiriminde de rol oynar. Ayrıca daha sonra sindirilecek besinlerin ıslanmasını sağlar. Tükürük salgısı işte bu yollarla artar. Solunum da yavaşlayarak en düşük seviyesine ulaşır. Mesela televizyon karşısında bir insan otururken nefes nefese kalmaz. Normal bir hızla nefes alır. Çünkü vücut fazladan oksijene ihtiyaç duymaz. Aynı özellik kalp atış hızı için de geçerlidir. Kalp de normal hızında atar. Veya Sempatik Sinir Sisteminin yol açtığı kadar hızlı atmaz. Parasempatik Sinir Sistemi dolayısıyla kalp atışlarının yavaşlamasına neden olur. Dinlenme ve sindirim fonksiyonlarıyla ilgilendiği için besinlerin enerjiye dönüşmesinde de etkilidir. Glukoz bu açıdan çok önemli bir maddedir. Çünkü daha önce de bahsedildiği gibi enerjiye dönüşebilir. Dolayısıyla parasempatik durumda, karaciğer büyük miktarda glukoz salgılamaz. Aksine glukoz stoklarını arttırmaya çalışır. Sinidirilen besinlerden glukoz elde edilir. Eş durum adrenalin için de geçerlidir.  Parasempatik  durumda adrenalin seviyesinde düşüş gerçekleşir.

Son olarak de Parasempatik durumda sindirim hızlanır. Çünkü vücut tehlikeden uzaktadır. Aldığı besinleri sindirip enerji elde etmek için bol bol vakti vardır. Fazla enerjiyi saklar. Böylece ileride vahşi karşılaştığında ondan kaçmak için kullanır.

Sonuç olarak; sinir sistemleri duyguların kontrolünü sağlamada etkilidir. Duygular görüldüğü üzere sadece dış etkilere değil, iç etkilerin de katkılarıyla oluşur ve tepki verir. İnsan yapısının iç ve dış tepkileriyle hareket etmesi vücut sisteminin karmaşık yapısının sonuçlarından biridir.

Editör: semra – 26.09.2023