Kaos Teorisi: Kelebek Etkisi

Kelebek etkisi, başlangıç koşullarındaki küçük bir değişikliğin çok farklı sonuçlara yol açabileceği, genellikle yanlış anlaşılan bir olgudur. Kelebek etkisini anlamak, bize iş, pazar ve daha fazlasını görmemiz için yeni bir mercek verebilir.

“Ölçülemez bütünün tüm parçaları boyunca bir şeyleri değiştirmeden tek bir kum tanesini yerinden kaldıramazsınız.”

Stephen King’in en büyük eserlerinden biri olan 22/11/63’te Jake adında genç bir adam, lokantanın kilerinde 1958’e uzanan bir portal keşfeder. Birkaç ziyaret ve bazı deneylerden sonra Jake, tarihi değiştirmenin mümkün olduğu sonucuna varır. Geçmişte ne kadar uzun süre kalırsa kalsın, şimdiki zamanda yalnızca iki dakika geçer. Başkan John F. Kennedy’nin suikastını önlemek için 1963 yılına kadar geçmişte yaşamaya karar verir ve bu değişikliğin insanlığa büyük fayda sağlayacağına inanır. Lee Harvey Oswald’ı yıllarca takip ettikten sonra Jake, onun Kennedy’yi vurmasını engellemeyi başarır.

Bugüne döndükten sonra, sonuç olarak dünyanın daha iyi olduğunu bulmayı umuyor. Bunun yerine, tam tersi oldu. Her yerde depremler oluyor, eski evi harap durumda ve nükleer savaş dünyanın çoğunu yok etti. (King’in Marvel Spotlight için bir makalesinde yazdığı gibi, “Zaman ile dalga geçmek iyi değil.”) Perişan, Jake bir kez daha 1958’e döner ve tarihi sıfırlar.

11/22/63, ustaca bir spekülatif kurgu eseri olmasının yanı sıra, dünyadaki her şeyin birbirine nasıl bağlı olduğunun klasik bir örneğidir.

Kelebek etkisi, küçük şeylerin karmaşık bir sistem üzerinde doğrusal olmayan etkileri olabileceği fikridir. Konsept, bir kelebeğin kanatlarını çırpması ve bir tayfun yaratması ile hayal edilir.

Bir kelebeğin kanat çırpması gibi tek bir hareket elbette tayfun yaratmaz. Bununla birlikte, küçük olaylar, başlangıç koşullarına etki eden katalizörler olarak hizmet edebilir.

John Gribbin’in kült-klasik çalışması Deep Simplicity’de yazdığı gibi, “bazı sistemler… başlangıç koşullarına karşı çok hassastır, bu nedenle onlara verdiğiniz ilk ‘itme’deki küçük bir fark, sonunda büyük bir farklılığa neden olur, ve bir sistemin yaptığının kendi davranışını etkilemesi için geri bildirim vardır.”

Kelebek etkisi kavramı uzun süredir tartışılsa da, bunun ayrı bir etki olarak tanımlanması Edward Lorenz’e (1917–2008) atfedilir. Lorenz, kaos teorisi oluşturmak için iki disiplini başarıyla birleştiren bir meteorolog ve matematikçiydi. 1950’lerde Lorenz, doğrusal modellerin etkisiz olduğunu bulduğu için hava durumunu tahmin etmenin bir yolunu aradı.

Bir hava durumu tahminini modellemek için yaptığı bir deneyde, başlangıç koşulunu 0,506127 yerine 0,506 olarak girdi. Sonuç şaşırtıcıydı: biraz farklı bir tahmin. Bundan, havanın bir kuruş açması gerektiği sonucuna vardı. Başlangıç koşullarındaki küçük bir değişikliğin uzun vadede muazzam sonuçları oldu. 1963’te fikirlerini, Deterministik Periyodik Olmayan Akış adlı ödüllü bir makale yayınlayacak kadar formüle etmişti. Makalede Lorenz şöyle yazıyor:

Teklik, süreklilik ve sınırlılık koşullarına tabi olarak… belirli bir anlamda geçici özelliklerden bağımsız olan merkezi bir yörünge, periyodik değilse kararsızdır. Merkezi olmayan bir yörünge … eğer periyodik değilse tekdüze kararlı değildir ve eğer hiç kararlı ise, kararlılığı, zaman geçtikçe yok olma eğiliminde olan geçici özelliklerinden biridir. Başlangıç koşullarını tam olarak ölçmenin ve dolayısıyla merkezi bir yörünge ile yakındaki bir merkezi olmayan yörünge arasında ayrım yapmanın imkansızlığı göz önüne alındığında, tüm periyodik olmayan yörüngeler, pratik tahmin bakış açısından etkin bir şekilde kararsızdır.

Daha basit bir dille, hava durumu tahmin modellerinin yanlış olduğunu, çünkü kesin başlangıç koşullarını bilmek imkansız olduğunu ve küçük bir değişikliğin sonuçları fırlatabileceğini teorileştirdi. Lorenz, kavramı bilimsel olmayan izleyiciler için anlaşılır kılmak için kelebek benzetmesini kullanmaya başladı.

Geleceği tahmin edebileceğimizi ve hava durumu ve ekonomi gibi güçlü sistemler üzerinde bir dereceye kadar kontrol uygulayabileceğimizi düşünmeyi seviyoruz. Ancak kelebek etkisi yapamayacağımızı gösteriyor. Çevremizdeki sistemler kaotik ve entropiktir, ani değişime eğilimlidir. Bazı sistem türleri için, uygun başlangıç koşulları yaratmaya çalışabilir ve bu koşullara etki edebilecek katalizör türlerine karşı dikkatli olabiliriz – ancak bu bizim gücümüzün kapsamına girer. Her katalizörü tanımlayabileceğimizi ve sonuçları kontrol edebileceğimizi veya tahmin edebileceğimizi düşünürsek, kendimizi yalnızca bir düşüşe hazırlarız.

Kelebek etkisi: başlangıç koşullarındaki küçük değişikliklerin sistemin gelecekteki durumunda büyük ölçekli ve öngörülemeyen değişikliklere yol açabileceği kaotik sistemlerin bir özelliğidir.

Teoriyi daha iyi anlayabilmeniz için film önerisi:

Editör: Fatih Düz – 17.06.2022