Aşinalık (Deja Vu) Hissinin Ardındaki Bilim

İlk defa yaşadığınızı bildiğiniz bir durum veya olay çok tanıdık gelmiş, belki de hiç bilmediğiniz bir şehirde yürürken, daha önce görmüşçesine deja vu yaşadığınız mutlaka olmuştur.

Fransızca’da “zaten görülmüş” anlamına gelen Deja vu, nesnel yabancılığı, öznel aşinalık, yani zaten tanıdık olduğu hissi ile birleştirir. Oldukça yaygın olan deja vu üzerine 50’den fazla anket “Bireylerin yaklaşık üçte ikisinin bunu yaşamları boyunca en az bir kez deneyimlediğini ve birçoğunun birden fazla deneyim bildirdiğini öne sürdü.” Bildirilen bu sayıya göre, insanların deja vu’nun ne olduğunun farkına vardıkça yaşadıkları deja vu sayısı da doğru orantılı olarak artmaktadır. Ayrıca deja vu yaşamanın görsellikle ve görmekle ilgili olduğu düşünülür fakat görmeyle ilgili değildir ve doğuştan kör olan insanlar bile bunu deneyimleyebilir.

Deja vu’yu ölçmek veya inceleyebilmek mümkün mü?

Deja vu hissi geçici ve anlık bir durumdur, açıkça tanımlanabilen bir tetikçi yoktur. Bu yüzden incelemek zordur. Buna rağmen araştırmacılar birçok hipotez öne sürerek ve çeşitli araçlar kullanarak ilgili süreçleri incelemek istediler. Bu hipotez ve açıklamalardan bazıları:

1. Bellekle ilgili açıklamalar: Daha önce bir durum ya da buna çok benzeyen bir şey yaşadığınız fikrine dayanmaktadır fakat yaşanan bilinçli olarak hatırlanmaz. Bilinçsizce hatırlanır ve nedeni bilinmeyen şekilde yaşanan durum aşina gelir.

Tek öğe aşinalığı: Tek elemanlı aşinalık hipotezinde, yaşanan sahnenin bir unsuru size tanıdık gelir ama siz onu bilinçli olarak tanımıyorsanız belleğiniz deja vu deneyimletir. Yani tek bir unsur bile olsa bu aşinalık hissini tüm sahneye genelleştirir.

Gestalt aşinalığı: Bu hipotezde ise bir sahnede öğelerin nasıl düzenlendiği ve benzer düzende bir şey yaşadığınızda deja vu’nun nasıl gerçekleştiğine odaklanılır. “Örneğin, arkadaşınızın resmini daha önce oturma odasında görmemiş olabilirsiniz ama belki arkadaşınızın oturma odası gibi düzenlenmiş bir oda görmüşsünüzdür. Kitaplığın karşısında kanepenin üzerinde asılı bir tabloyu görüp diğer odayı hatırlayamadığınız için deja vu yaşarsınız.”

Gestalt benzerlik hipotezi doğrudan test edilebilmektedir. Yapılan bir çalışmada katılımcılar sanal gerçeklikteki odalara baktılar, ardından yeni bir odanın ne kadar tanıdık olduğu ve deja vu yaşadıklarını hissedip hissetmedikleri soruldu. “Araştırmacılar, eski odaları hatırlayamayan katılımcıların yeni bir odanın tanıdık olduğunu ve yeni oda, eski odalara benziyorsa deja vu yaşadıklarını düşünme eğiliminde olduklarını buldular. Ayrıca yeni oda, eski bir odaya ne kadar benzerse, bu derecelendirmeler o kadar yüksekti.”

2. Nörolojik açıklamalar: Bazı açıklamalar, deja vu’nun şu anda deneyimlemekte olduğunuz şeyle ilgisi olmayan spontan beyin aktivitesi olduğunu öne sürmektedir. Beyninizin hafızayla ilgili kısmında, bu durum meydana geldiğinde yanlış bir aşinalık hissine sahip olabilirsiniz.

Temporal lob epilepsisi olan bireylerde, beynin hafızayla ilgili kısmında anormal elektriksel aktivite meydana geldiği ve bu hastaların beyinleri, ameliyat öncesi değerlendirmenin bir parçası olarak elektriksel olarak uyarıldığında, deja vu yaşayabilecekleri bazı çalışmalarla kanıtlanmıştır. Fakat çoğu araştırmacıya göre “Deja vu tek bir aşinalık sistemine izole edilemez, bunun yerine hafızada yer alan çoklu yapıları ve bunlar arasındaki bağlantıları içerir.”

Diğer hipotezlere göre ise deja vu sinirsel iletim hızı ile ilgilidir. Beynin farklı kısımları, bilgileri bir araya getiren “yüksek dereceli” alanlara bilgi iletir. Bu karmaşık süreç herhangi bir şekilde kesintiye uğrarsa yani bir parçayı normalden daha yavaş veya daha hızlı gönderir ise bu durumda beyin gördüklerini anlamlandırırken çevreyi yanlış yorumlar.

Yapılan çalışmalar, hipotezlere rağmen deja vu ile ilgili “bilişsel işlemde geçici bir hata” açıklaması belirsizliğini korumaktadır. Bunun için daha birçok çalışmaya ve deneye ihtiyaç vardır.

Peki sizler de sık sık deja vu yaşıyor musunuz?

(Kaynak: cambridge.org, routledge.com, Bartolomei, F., Barbeau, E., Gavaret, M., Guye, M., McGonigal, A., Régis, J. ve P. Chauvel. “ Deja vu ve anıların anımsanmasında rhinal korteksin rolünün kortikal stimülasyon çalışması. ” Nöroloji, cilt 63.)

Editör: Ayşe Tunç – 29.08.2022