Siyahtan Maviye Bir Kayboluş Öyküsü: Önlük

Önlük giyen ve giymeyen nesilden önce, karşılaştırma yapılacak olan daha eski konu, siyah önlük giyen ve mavi önlük giyen diye ayrılan nesildir aslında. Herkesi bir bakıma aynı kılan önlük zorunluluğu, günümüzde artık mecburi olmaktan çıkmıştır. Bir dönemin okul sembolü olan önlükler, mazide kalmış ve okullar kendilerine has formalar kullanmaya başlamışlardır.

Aslında önlüğün ülkemize gelişinde siyasi etkenler olduğu kadar, ekonomik yetersizliklerin de etkisi göz ardı edilemez. 1929 yılında, Amerikan ekonomisinin çöküşü ile başlayıp diğer ülkelere de büyük oranda yansıyan ”Dünya Ekonomik Krizi”, Türkiye için de olumsuzluklar meydana getirmiştir. Kara Perşembe olarak da bilinen bu ”Büyük Buhran”, dünyanın yaşadığı belki de en büyük kriz olarak tarihe geçmiştir. Bu dönemde Türkiye, krizden etkilenmemek için tedbirler almış olsa da tüm dünyayı kasıp kavuran yoksulluktan kaçmak, pek de mümkün olmamıştır.

Türkiye, büyük oranda tarımla geçim sağlayan ve gelişmekte olan ülke konumunda olduğu için, bu ekonomik krizden sağ çıkmaya çabalamış ancak bu buhrandan yaralar alarak çıkmıştır. Dünyadaki yoksullaşmayla beraber, Türkiye’de sadece ekonomik alanda değil kültürel ve sosyal alanda da bazı tedbirler almıştır. Millet mektepleri açmak, çeviri yapmak için ”Dil Encümeni” kurmak gibi.

1930’da, yani İsmet İnönü’nün başbakan olduğu dönemde, yaşanan maddi sıkıntıları okullara ve öğrencilere de yansıtmamak ve aileleri bu konuda rahatlatmak amacıyla siyah önlük zorunlu hale getirilmiştir. Bu durum, toplumsal farklılaşmayı önlemek, yani zengin ve fakir arasındaki o acıtıcı farkı ortadan kaldırmak amacıyla uygulamaya konmuş olan bir zorunluluk olmuştur. Tabi bunun yanında siyah ayakkabı da zorunlu hale getirilmiştir.

Önlük yapımında kullanılan kumaş, şartlara uygun olarak en ucuz ve en basit olan kumaştır yani krizettir. Anne babalar çocuklarını okula bile gönderemez haldeyken uygulanabilecek en asgari şartlar öne sürülmüştür. Köylerden daha büyük yerleşimlere okumaya gelen kimi öğrencilerin ihtiyaçları, Halkevlerinin sosyal yardımı ile de karşılanmaya çalışılmış ve hatta öğrencilerin kaldığı yurtlar da ekonomik sıkıntı yaşayan öğrencilere destek olmuştur.

Dünya Ekonomik Krizi’nin önlüklere kadar etki ettiği bu dönem de, bir süre sonra her şey gibi tarihe karışmıştır. Siyah önlük uygulaması, 1989-1990 eğitim-öğretim yılında yayımlanmış olan genelge ile son bulmuştur. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Avni Akyol, yayımlanan genelgede şöyle açıklama yapmıştır:

“Yurdun çeşitli yerlerinde okul yöneticileri, öğretmenler, veliler ve öğrencilerle yapılan toplantılarda siyah önlüklerin değiştirilmesi fikri büyük oranda tasvip edilmiştir.” 

Böylece bir neslin fakirliğini, bir ülkenin yoksulluğunu kapatmaya çalışan siyah önlük zorunluluğu da anılarda, belki de bir fotoğraf karelerinde sararmaya yüz tutmuştur.

Siyah önlüğün kalkması ile birlikte artık mavi önlüğe geçilmiş ve önlükte yeni renk dönemi başlamıştır. Yine önlük üzerine beyaz yaka uygulaması, okullarda etkili şekilde uygulanmaya devam etmektedir. Çeşitli dönemlerde çeşitli bakanlar tarafından kılık-kıyafet yönetmeliğine ilişkin birçok genelge yayımlanmıştır. 2009-2010 eğitim-öğretim yılı için yayımlanan genelge de ise mavi önlük zorunluluğu da kaldırılmıştır. Artık okullarda forma uygulamasına geçilmiş ve her okul kendine özel formalar bastırarak okullarda bunları kullanmışlardır.

Velhasılıkelam, siyahtı maviydi derken bir neslin eşitliğini sağlayan ve kolalı yakalarla resmiyete resmiyet katılan bir serüvenden geçmiş bulunduk. Kıyafetlere bakılmaksızın koşup eğlendiğimiz o günler, belki de sadece ders değil, dersten daha fazlasını öğrendiğimiz günlerdi.

Sağlıcakla…

Editör: Sümeyye Özmen – 10.08.2022