Asyalı Zevk Düşkünü Halil Şerif Paşa’nın Courbet’ye Sipariş Verdiği Tablo: Dünyanın Kökeni

Gazetedeki köşe yazılarında şöhret, kumar ve kadın düşkünü olarak lanse edilen Halil Şerif Paşa, 1831 yılında Mısır’da doğmuştur. Babası Mehmed Şerif Paşa, ünlü Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın sağ koludur. Osmanlı Devleti’nde diplomatlık yapan Halil Bey, dikkat çeken özel yaşamı ve sanat sever yanıyla gündeme gelmiştir.

Diplomatik görevi nedeniyle bir süreliğine Paris’te yaşaması onun sanat zevkinin gelişmesine ve çeşitli sanatçılarla bir araya gelmesine neden olmuştur. 19. yüzyıl Paris’inde gazeteciler ona, “Asyalı zevk düşkünü”, “Boulevard des İtaliens’in Sardanapalus’u”, “şakacıktan diplomat”, “Osmanlı dandy’si” gibi takma adlar yakıştırmıştır. Pek çok kez Paris’te bulunsa da Halil Bey’in 1865-68 yılları arasında Paris’te yaşadığı dönem hayatının en rahat süreci olmuştur. Bu süreçte tüm resmi ve diplomatik görevlerinden sıyrılmış, sosyetenin içinde yer almış ve fahişeler ile vakit geçirmiştir.

Geçtiğimiz yıllarda Halil Şerif Paşa, Gustave Courbet’nin 1866 yılında yapmış olduğu, “L’Origine du monde”, (Dünyanın Kökeni) adlı tablosuyla gündeme gelmişti. Halil Şerif Paşa’nın resim tutkusu ve erotik tablo koleksiyonu, 19. yüzyılda olduğu gibi günümüzde de adından söz ettirmesine devam ettirmiştir. Kanvas üzerine yağlı boya tekniğinde yapılan resim, 46×55 cm ebatlarındadır ve Paris-Musée d’Orsay’da sergilenmektedir. Halil Bey’in, Courbet’ye özel olarak sipariş verdiği “Dünyanın Kökeni”nde, ressam yalnızca kadın cinsel organını resmetmiş ve kadının yüzünü bizlerle paylaşmamıştır. Böylelikle tablonun pornografik etkisi kırılarak Dünyanın Kökeni/Kaynağı evrensel bir simgeye ulaşmıştır.

Gustave Courbet, Dünyanın Kökeni, 1866

Paris Komünü sonrası herkes Courbet’ye sırtını dönse de Halil Bey onun sadık bir alıcılarından biriydi. Halil Bey, Courbet ile birebir ilişki kurmuş; ressama tablo siparişleri vermiştir. Bu iki ismin tanışıp kaynaşmaları ise resim tarihinde çıplaklık açısından yeni bir dönemi başlatmıştır. İki cüretkâr ismin bir araya gelmesiyle dönemin sanat ortamında sarsıcı etki yaratan bir ortaklık çıkmıştır. Dünyanın Kökeni, böylesi bir ortaklığın ve arkadaşlığın ürünü olmuştur. Halil Bey’in erotik resim koleksiyonunda, Courbet’nin “Venüs ile Psykhe” ve “Uyku” adlı tabloları da dahil olmak üzere çok sayıda resim yerini almıştı.

Courbet, Venüs ile Psykhe, 1864

Courbet, Uyku, 1866

Sanat ve lüks tutkunu Halil Bey, sadece Courbet’nin tablolarını satın almamış; İngres, Delacroix, Watteau ve Alexandre Gabriel Decamps gibi çok sayıda ünlü ressamın eserlerini de koleksiyonuna katmıştı. Çevresindekiler, onun servetinde yaşadığı düşüşleri ve yükselişleri, dostlarına verdiği ziyafetleri hayranlık ve küçümsemeyle izliyordu. Zevk düşkünü Halil Bey en sonunda kumar borçları nedeniyle zengin resim koleksiyonundan bir bölümünü satmak zorunda kalmıştı. 1868 yılında yapılan ve koleksiyonun tamamını içermeyen bu müzayedeki satışlar sonunda, Halil Bey’in, müzayede uzmanı Charles Pillet’ye, “kadınlar beni aldattı, kumar beni yüzüstü bıraktı ama tablolarım para getiriyor” dediği bilinir.

Sanat tarihi alanında oldukça önemli sanatçıların tabloları da yine bu müzayedede satışa çıkarıldı. İngres’in “Türk Hamamı” ve “Urbino Venüsü”, tablosu ile Delacroix’nın “Liége Piskoposunun Öldürülüşü” gibi tablolar bu koleksiyonun ve müzayedenin zenginliğini sunan yapıtlardır. Dünyanın Kökeni adlı tablonun ilk kez satışa çıktığı ve birçok yer değiştirmesine sebep olan olay da bu müzayedede yaşanmıştır. Antoine de la Narde adlı kişinin satın aldığı tablo muhtemelen başkasına satılmış olmalı ki 1889 yılında Edmond de Goncourt adlı kişi de tesadüfen bir antikacıda görüp almıştır. Ancak bu olay eserin el değiştirdiği son yer olmamıştır. Tablo bu kez Macar koleksiyoner Baron Ferenc Hatvany tarafından satın alınarak Budapeşte’ye götürülmüştür. En sonunda 1955 yılında Paris’e ulaşmayı başaran tablo, müzayedede satışa çıkarılmış ve ünlü psikanaliz Jacques Lacan alıcısı olmuştur. 1981 yılında ünlü psikanalistin ölümünden sonra ailenin vergi borcu, tablo karşılığında silinmiş ve bugünkü yerine, Musée d’Orsay’a teslim edilmiştir.

Frengiye yakalanan Halil Bey, bir akşam dostlarına verdiği ziyafette hastalığıyla ilgili durumunu anlatmıştır. Dönemi açısından frengi, erkekler için övünülecek bir durumdu. Halil Bey bu nedenle hastalığını çekinmeden aktarmış olmalıdır. Ayrıca, Dünyanın Kökeni’ni Courbet’ye bu dönemde sipariş verdiği bilinir. Courbet’nin sekreteri ve dostu Castagnary’nin belgeleri arasında, “Halil Bey’in koleksiyonundaki bir tablo üzerine” başlıklı bir şiir vardır.

“Odur vaktinden önce belini büken,

Siyahken apak eden saçlarını,

Neredeyse dişsiz bırakan ağzını,

Ve yüzüne kurşuni bir renk veren

…

Hepiniz onu sırayla selamlayın,

Selamlayın, eğilin aşağıya, daha aşağıya

Çünkü heyhat- yüz kızartıcı ama-,

Odur sultanı dünyanın.”  Bu dizeler, Dünyanın Kökeni’ni bizlere belki de en iyi şekilde aktaran ifadelerdir.

Dünyanın Kökeni’ndeki modelin kim olduğu konusunda uzun yıllar farklı düşünceler geliştirildi. Geçtiğimiz yıllarda ise bu gizem çözüldü. Resimdeki modelin, Halil Şerif Paşa’nın, Constance Queniaux adlı metresi olduğu ortaya çıkarılmıştı. Tarihçi Claude Schopp, Alexandre Dumas Fils ile George Sand arasındaki mektuplaşmalar sayesinde bu olayı keşfetmiştir. Fransız tarihçinin inceleme şansı bulduğu bu mektuplarda dikkati çeken ifade, “Kimse öyle Bayan Queniaux’nun en hassas ve en göz alıcı iç kısmını boyayamaz” olmuştur. Bu özel ifade, Fransız tarihçiyi gizemli kadının kim olduğu konusundaki gerçeğe bir adım daha yaklaştırmıştı. Queniaux’nun tabloya modellik yaptığı sırada 34 yaşında olduğu bilinir. 1908’de öldükten sonra eşyaları arasında Courbet imzalı, kırmızı çiçekli kamelya demetinin resmedildiği bir tablo bulunmuştur.

Halil Şerif Paşa’nın metresi Constance Queniaux

Halil Bey,  ilgi duyduğu erotik tarzdaki resim koleksiyonuyla çevresindekilerin eleştirilerine maruz kalsa da bu iddialı koleksiyonuyla bizlere modern bir bakış açısı olduğunu göstermiştir.

Editör: Oğuz Yılmaz – 26.08.2022