içinde Bilim

5 Büyük Kişilik Kuramı

Yazar Esma Nur Aksoy 20 Ağustos 2022, 13:00 6.9B Görüntüleme

Psikolojide “Büyük Beş” kişilik özelliği, deneysel araştırma ile keşfedilmiş, 5 göze çarpan etmen veya kişilik boyutudur. Bu model hakkında ilk genel ima, 1933 yılında Amerikan Psikoloji Birliği için yapılan başkanlık söylevinde, L. L. Thurstone tarafından yapılmıştır. Thurstone’un yorumları, bir sonraki yıl Psychological Review dergisinde basılmıştır.

Bu 5 etmen Açıklık, Sorumluluk, Dışadönüklük, Uyumluluk ve Duygusal denge’dir (İngilizce’de Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism olarak bilinir ve kısaca OCEAN olarak geçmektedir). Bunlara aynı zamanda “Beş Etmen Modeli” (BEM) de denir. Fakat, kimi zaman “Anlayış Yeteneği” olarak da adlandırılan Açıklık etmeninin nasıl yorumlanması gerektiği hakkında bazı tartışmalar mevcuttur. Her etmen, birbiriyle yakından ilişkili olan daha özel kişilik özelliklerinin öbekleşmesinden oluşur. Örneğin, dışadönüklük, sosyallik, heyecan arayışı, düşünmeden hareket etme ve olumlu duygular gibi yakından ilgili terimleri de içerir.

Beş Etmen Modeli, kişiliğin açıklayıcı bir modelidir, fakat psikologlar Büyük Beş’i daha ayrıntılı açıklayabilmek için belirli kuramlar geliştirmiştir.

Bireysel geribildirim alınarak puanlandığında, bu özellikler yüzdeli biçimde gösterilirler. Örneğin, %80’lik bir sorumluluk puanı, göreceli olarak yüksek bir sorumluluk ve düzenlilik, aynı biçimde %5’lik bir dışadönüklük puanı da sıra dışı bir yalnızlık ve sessizlik ihtiyacını gösterir.

Deneyime Açıklık

Açıklık sanatı, duyguları, macerayı, sıra dışı fikirleri, hayal gücünü, merakı ve çeşitli deneyimleri genel olarak takdir anlamına gelmektedir. Bu özellik, yaratıcı insanları gerçekçi ve basmakalıp (sıradan) insanlardan ayırmaktadır. Deneyime açık olan insanlar, entelektüel olarak meraklı, sanatı takdir eden ve estetiğe duyarlı kişilerdir. Kapalı insanlara kıyasla, daha yaratıcı ve arzularının daha fazla ayırdında olan insanlardır. Alışılmadık inançlara bağlı olmaya daha fazla meyillidirler.

Açıklıkta düşük puanlara sahip insanlar daha geleneksel, basmakalıp ilgilere sahip olmaya eğilimlidirler. Onlar, basit, doğrudan ve açık olanı; karmaşık, belirsiz ve incelikli olana tercih ederler. Sanatı ve bilimi şüpheyle karşılayabilirler, bu çabaları anlaşılması zor, derin ve pratik kullanımdan uzak bulabilirler. Kapalı insanlar aşina oldukları şeyleri yeni yollara karşı tercih ederler. Değişime karşı tutucu ve dirençlidirler.

Örnek Açıklık öğeleri

Fikirlerle dopdoluyum.
Kavramları hızlı bir şekilde anlayabilirim.
Zengin bir kelime hazinem vardır.
Canlı bir hayal gücüm vardır.
Müthiş fikirlerim vardır.
Nesneler hakkında düşünmek için zaman harcarım.
Zor kelimeler kullanırım.

Sorumluluk

Sorumluluk öz-disiplin gösterme eğilimi, görev bilinciyle hareket etme ve başarı için azim gösterme demektir. Bu özellik, kendiliğinden gerçekleşene karşılık planlı hareketi tercih etmeyi gösterir. Dürtülerimizi yönlendirme, düzenleme ve kontrol etme eğilimimizi belli eder. Sorumluluk Başarıya İhtiyaç Duyma (İngilizce Need for Achievement olarak bilinen ve kısaltması NAch olan) etmenini içerir.

Yüksek sorumluluğun faydaları açıktır. Sorumluluk sahibi bireyler kasıtlı planlama yaparak ve bunda süreklilik göstererek yüksek başarı düzeyine ulaşırlar ve sorunlardan kaçarlar. Diğerleri tarafından güvenilir ve zeki olarak adlandırılırlar. Diğer taraftan, zorlayıcı mükemmeliyetçiler ve işkolikler olabilirler.

Örnek Sorumluluk öğeleri

Her zaman hazırımdır.
İşimde zor beğenen biriyimdir.
Bir programı takip ederim.
Ev işlerini hemen yaparım.
Düzeni severim.
Detaylara dikkat ederim.

Dışadönüklük

Dışadönüklük, olumlu duygular, diğerlerinin teşvik ve ortaklıklarını arama eğilimi olarak tanımlanır. Bu özellik dış dünyayla açık bir etkileşim ile kendini gösterir. Dışadönükler insanlarla olmaktan eğlenirler, genellikle enerji dolu olarak tanımlanırlar. Heyecan olanaklarına karşılık “Evet!” ya da “Hadi gidelim!” diyebilecek olan; coşkulu, hareket-odaklı bireyler olma eğilimindedirler. Grup içinde, konuşmayı severler, kendilerini öne çıkarırlar ve ilgi çekerler.

İçedönükler laf kalabalığı, enerji ve dışadönüklerin eylem seviyesinden uzaktırlar. Sessiz, şatafatsız, ağır ve sosyal dünyayla daha az ilgili olma eğilimindedirler. Sosyal katılımlarının az olması utangaçlık veya bunalım olarak yorumlanmamalıdır. İçedönükler, sadece, dışadönüklerden daha az dürtüye ve daha fazla yalnız zamana ihtiyaç duyarlar.

Örnek Dışadönük öğeleri

Ben partinin can damarıyım.
İlginin odağı olmak isterim.
İnsanlar arasında kendimi rahat hissederim.
Konuşmaları ben başlatırım.
Partilerde bir sürü farklı insanla konuşurum.

Uyumluluk

Uyumluluk başkalarına karşı kuşkulu ve zıt (antagonistik) olmaktan ziyade merhametli ve yardıma hazır olmaya eğilimli olmak olarak tanımlanır. Bu özellik, sosyal denge üzerine ilgiyi ve kaygıyı yansıtır. Uyumlu bireyler diğerleriyle kolay geçinir. Genel olarak saygılı, arkadaşça, cömert, yardımsever ve diğerlerinin istekleriyle uzlaşmaya hazır olarak görülürler. Uyumlu bireyler insan doğası hakkında iyimser bir görüşe sahiptirler. Onlar, insanların dürüst, saygın ve güvenilir olduğuna inanırlar.

Uyumsuz bireyler kendi çıkarlarını diğerleriyle geçinmekten üstün tutarlar. Diğerlerinin iyi olmasıyla genellikle daha az ilgilidirler ve diğerlerine daha az yardım eli uzatırlar. Bazen diğerleri hakkındaki şüphecilikleri onların kuşkucu, dostça olmayan ve geçimsiz olmalarına neden olur.

Örnek Uyumluluk öğeleri

İnsanlarla ilgilenirim.
Diğerlerinin duygularını hissederim.
Yumuşak bir kalbim vardır.
İnsanları rahatlatırım.
Diğerlerinin hislerine ilgi duyarım.
Diğerleri için vakit ayırırım.

Duygusal Dengesizlik (nevrotiklik)

Duygusal dengesizlik öfke, endişe, bunalım gibi olumsuz duyguları yaşamaya eğilim olarak tanımlanır. Duygusal dengesizlik olarak da adlandırılır. Duygusal dengede yüksek puan alanlar duygusal olarak duyarlı ve strese eğilimlidirler. Olağan durumları tehdit edici ve ufak hayal kırıklıklarını umutsuzca zor olarak nitelemeye daha eğilimlidirler. Onların olumsuz duygusal tepkileri olağandışı şekilde uzun sürer, bu da genellikle kötü bir ruh halinde oldukları anlamına gelir. Duygusal dengedeki bu sorunlar bu bireylerin açık düşünmesini, kararlar vermesini ve streste etkili bir şekilde baş etmesini engelleyebilir.

Ölçeğin diğer tarafında, duygusal denge puanı az olan bireyler daha zor üzülür ve duygusal olarak daha az tepkilidirler. Sakin, duygusal olarak dengeli ve kalıcı olumsuz histen uzak olma eğilimi gösterirler. Olumsuz hislerden uzak olmaları, daha çok olumlu hisleri tecrübe edecekleri anlamına gelmez. Olumlu hislerin sıklığı, dışadönüklük boyutunun bir bileşenidir.

Örnek Duygusal Dengesizlik öğeleri