Q’ların Hayatımızdaki Yeri | Psikolojide Zeka Türleri Nelerdir?

Zekanın tek bir türü olmadığı artık çoğu insan tarafından kabul görse de çoğu kişi hala mantıksal zeka olarak da tanımlayabileceğimiz ‘IQ’ puanı üzerinden zeka değerlendirmesi yapmaya devam ediyor. Oysaki psikoloji uzmanları zekanın insanın yapısının en karmaşık yapılarından biri olduğunu ve şu anda 6 türe ayırarak incelenmesi gerektiğini dile getiriyor. Bu türler;

• IQ (Intelligence Quotient – Mantıksal Zeka)
• EQ (Emotional Quotient – Duygusal Zeka)
• SQ (Spiritual Quotient – Ruhsal Zeka)
• CQ (Creative/ Curiosity Quotient – Yaratıcı Zeka)
• AQ (Adversity Quotient – Zorluklarla Baş Etme Zekası)
• PQ (Proffessional Quotient – Profesyonel Zeka) olarak sıralanabilir.

IQ (Mantıksal Zeka) Nedir?  

Alman psikolog Wilhelm Stern tarafından ortaya atılan ve hemen hemen herkesin hayatı boyunca en az 100 kere duyduğu zeka türüdür. Doğuştan gelen bir özellik olan IQ; matematik becerisi, dil yeteneği, hafıza, mantık yeteneği, analitik düşünce kabiliyeti, bilgi işleme süresi ve hızı gibi alt alanlardan oluşan bir test ile ölçülür. Diğer zeka türlerine göre geliştirilmesi daha zor olduğu bilinmektedir.

EQ (Duygusal Zeka) Nedir?  

2000’li yılların başında IQ’nun bir insanın başarılı olması için yeterli olduğu düşüncesi çürümeye başladı ve bireyin başta kendisi olmak üzere diğer bireylerin duygularını anlama, sezinleme, yönetme ve yönlendirme kapasitesi ona göre bir yol çizebilmesi olarak tanımlayabileceğimiz duygusal zeka yani EQ, psikoloji dünyasına 3 farklı teori ile giriş yaptı.

1. Mayer ve Salovey’in Bütünleştirici Duygusal Zeka Modeli  

Mayer ve Salovey’in (1997) bütünleştirici modeli, birbiriyle bağlantılı dört duygusal yetenekten oluşmaktadır:

• Duyguların algılanması ve ifade edilmesi

Kendi duygularını fark etme ve başkalarının duygularını algılamanın yanı sıra farklı duyguları birbirinden ayırt etme becerisi.

• Düşünceyi kolaylaştırmak için duyguları kullanmak

Duyguları düşünme süreçlerinize nasıl dahil ettiğiniz ve duyguların muhakeme süreçlerine ne zaman ve nasıl yardımcı olabileceğinin anlaşılması.

• Duyguları anlama ve analiz etme

Duyguları çözme, anlamlarını kavrama ve birbirleriyle nasıl ilişkili olduklarını ve zaman içinde nasıl değiştiklerini anlama kapasitesi.

• Duyguların yansıtıcı düzenlenmesi

Tüm duygulara açıklık ve büyüme ve içgörüyü kolaylaştırmak için kendi duygularınızı ve başkalarının duygularını düzenleme becerisi.

2. Bar-On’un Sosyal ve Duygusal Zeka Modeli 

Bar-On’un (1997, 2006) karma modeli, EQ’nun insanların kendilerini ifade etme, çevrelerindeki zorluklara yanıt verme ve başkalarıyla bağlantı kurma biçimlerine katkıda bulunan yetkinliklerin, becerilerin ve “kolaylaştırıcıların” bir kombinasyonu olduğunu iddia etmektedir.

Bar-On (2006), 10 farklı bileşenin duygusal ve sosyal açıdan zeki davranışların iskelesini sağladığını öne sürmektedir:

•  Özsaygı
• Duygusal farkındalık
• Atılganlık
• Empati
• Kişilerarası ilişkiler
• Stres toleransı
• Dürtü kontrolü
• Gerçeklik testi
• Esneklik
• Problem çözme

Kendini gerçekleştirme, bağımsızlık, sosyal sorumluluk, iyimserlik ve mutluluk başlangıçta EQ’nun bileşenleri olarak kabul edilmiş, ancak daha sonra EQ’nun “kolaylaştırıcıları” olarak yeniden çerçevelendirilmiştir (Bar-On, 2006).

3. Daniel Goleman’ın EQ Teorisi 

Daniel Goleman (1995) büyük beğeni toplayan kitabı Duygusal Zeka‘da duygusal zeka kavramını popüler hale getirmiştir. Goleman (1995, s. xii), “özdenetim, gayret ve sebat ve kendini motive etme yeteneği” dahil olmak üzere EQ yeteneklerinin geniş bir kavramsallaştırmasını sunmaktadır. Goleman (2001), EQ’nun bir bireyin iş yerinde başarılı olmasına yardımcı olabilecek duygusal yetkinlikler (yani pratik beceriler) geliştirme “potansiyelinin” bir işareti olduğunu öne sürmüştür.

Goleman’ın orijinal teorisi duygusal zekayı beş temel alana ayırmıştır:

• Duygularınızı bilmek
• Duyguları yönetmek
• Kendini motive etmek
• Başkalarındaki duyguları tanıma
• İlişkilerin ele alınması

SQ (Ruhsal Zeka) Nedir?  

En kısa şekilde IQ ile EQ’nun birleşimi şeklinde tanımlayabileceğimiz ruhsal zeka, aslında sözel ile sayısal zekanın bir harmoni halinde çalışması halidir.

CQ (Yaratıcı Zeka) Nedir?  

Bireyin merak düzeyini kapsayan zeka türü olarak tanımlanır. Uzmanlar CQ’yu açıklarken genellikle ‘’Milyonlar ağaçtan elmanın düşüşünü gördü ama sadece Newton ‘Niçin?’ diye sordu’’ örneğini verir.

AQ (Zorluklarla Baş Etme Zekası) Nedir? 

İlk kez 1997 yılında Paul G. Stoltz’un “Adversity Quotient: Turning Obstacles Into Opportunities” adlı kitabında bahsedilmiş olan AQ, zor durumlara karşı gösterilen direnç olarak tanımlanır.

PQ (Profesyonel Zeka) Nedir?  

‘’Profesyonel Zekâ” adlı kitabın yazarı Prof. Hakan Yöney tarafından ortaya atılmış olan PQ, Yöney’in deyişiyle bireylerin profesyonel yaşamdaki başarıları, yaptıkları işe ilişkin bilgi ve becerileriyle ya da zeka düzeyiyle değil özyönetim, beyinsel esneklik, zihinsel durum, motivasyon, zihinselleştirme, farkındalık, inisiyatif, yaratıcı beyin, pozitif etkileşim ve profesyonel ben adı altında topladığı 10 bileşen ile doğru orantılı olarak gelişiyor.

Editör: Fatih Düz – 28.02.2023