Serbest Piyasa Nedir? Mümkün Müdür?

Giriş

Türkiye ekonomik krize girdiğinden beri halkın ekonomi bilimine olan ilgisi gün geçtikçe katlanarak artmaktadır. Günümüzdeyse bütün ekonomistlerin ağzından düşmeyen bir söz vardır, “Serbest Piyasa.” Peki, nedir bu serbest piyasa? Bugün sizlerle beraber bu sorunun cevabını bulmaya çalışacağız. Hadi başlayalım.

Serbest Piyasa Nedir?

  Serbest Piyasa kavramı aslına bakılırsa, günümüzde konuştuğumuz anlamıyla ilk kez John Locke ve Adam Smith gibi liberalizm ve ekonominin babası diyebileceğimiz isimler tarafından 17-18. Yüzyıl tarihlerinde ortaya atılmıştır. Adam Smith, bu fikrini ünlü sözü olan “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” ile akıllara kazımıştır. Bunu ayrıca kapitalizmin doğuşu olarak da nitelendirebiliriz nitekim kapitalizmin tüm gücünü serbest piyasadan aldığını söylemek yanlış olmayacaktır.

 Peki nedir bu serbest piyasa? Esasında adından da anlaşılacağı üzere piyasanın serbest olmasıdır. Bu fikre göre, devlet piyasaya olabildiğince az müdahale etmelidir çünkü serbest piyasa fikrini savunanlar şunu iddia etmektedirler: Piyasa kendi haline bırakıldığında kendi dengesini bulacaktır. Biraz daha detaylandırmamız gerekirse, devletten vergileri en düşük seviyede tutması beklenir çünkü vergiler piyasaya bir müdahaledir. Devletin hiçbir şekilde, hiçbir sektörde rekabete dahil olmaması hatta eğer buna yönelik bir kurumu varsa devletten bunu özelleştirmesi beklenir. Bütün fiyatların serbest piyasadaki arz-talep kuralları çerçevesinde oluşmasının sağlanması beklenir, devlet hiçbir şekilde fiyat kontrolü politikalarına başvurmamalıdır. Kısacası, her şeyin piyasada kendi halinde belirlenmesi ve devletin hiçbir şekilde özel sektöre müdahale etmemesi durumudur. Bunun çok daha uç noktası olan “Anarko-Kapitalizm” dediğimiz bir ideoloji vardır ki bu devletin tamamen ortadan kaldırılmasını, düzeni özel sektörün sağlayabileceğini savunan bir görüştür.

Şimdi serbest piyasanın ne olduğunu öğrendik. Bu noktada kendimize sormamız gereken bir başka soru vardır, tam anlamıyla bir serbest piyasa olması mümkün müdür? Bunun net cevabı hayırdır, şimdi sebeplerini incelemeye başlayalım.

Tam Serbest Bir Piyasa Neden Mümkün Değildir?

 Serbest piyasa dediğimiz şey aslında bir noktada kuralsızlık demektir. Devletin özel sektöre hiçbir şekilde müdahale etmemesi demek özel sektörün başına buyruk şekilde davranmasının önünü açması demektir. Bu noktada özel sektörü denetleyecek kanun ve mevzuatların düzenlenmesi şarttır. Daha teknik bir terimle ifade etmemiz gerekirse temel düzeyde regülasyonlar bir gerekliliktir. Bu, tamamen serbest bir piyasanın önündeki en temel engellerden birisidir.

 Bir diğer sorun ise bazı sektörlerin özel sektöre açılmasının tehlikeli ve denetiminin zor olmasıdır. Bunlar daha çok devletin stratejik olarak kendisinin yönetmeyi istediği ve başka bir oyuncu istemediği çok kısıtlı ve spesifik sektörlerdir. Bunların başında askeri sektör gelir, her ne kadar artık bu sektör bile özelleştirmeye açılmış olsa da hala büyük oranda devletler bu sektörde bir tekel konumundadır. Bununla beraber çeşitli tarım ürünlerinin üretimi yasaktır ve sadece devlet eliyle üretilebilirler. Bu gibi kısıtlamalar, tam serbest bir piyasanın önündeki aşılması güç engellerden birisidir.

 En temel sorun ise serbest piyasayı savunanların temel argümanında sorun olması, yani piyasanın kendi başına dengeye gelememesi. 1929 Dünya Ekonomik Krizine kadar tüm ülkeler vahşi bir serbest piyasa anlayışı benimsemişken bu krizde devletler piyasanın kendi başına dengeye gelemediğini gördü ve müdahale etmek zorunda kaldı. Bu olaydan sonra Keynes isimli ünlü ekonomistin yarı devletçi yarı serbest piyasa temeline dayanan karma ekonomik modeli dünya çapında popülarite kazandı ve uygulanmaya başlandı ancak 1970’lerde ABD Başkanı Reagan ve İngiltere Şansölyesi Thatcher tarafından serbest ekonomi politikaları yeniden benimsendi, bu benimsenmenin etkileri Türkiye’de Özal döneminde karşılık buldu ve Türkiye de bir serbest piyasa ülkesi olma yolunda ciddi adımlar atmaya başladı.

 Öte yandan devlet müdahale etmese bile piyasa kendi içinde otoriteler yaratabilir. Örnek vermek gerekirse monopol dediğimiz tekel piyasalar vardır, buralarda tüm sektör tek bir şirketin kontrolündedir. Genellikle ülke içi havayolları tekel piyasaları oluşturur, rakip pek görülmez. Mesela Türkiye’nin Doğu bölgesindeki uçuşların %95’ini THY gerçekleştirir bu yüzden THY bu bölgelerde biletleri istediği şekilde yönetebilir çünkü insanların alternatifi pek yoktur, bu da bu piyasanın ele geçirildiği anlamına gelir. Diğer tarafta operatör şirketleri ise oligopol konumdadır yani sektör az sayıdaki birkaç şirketin kontrolü altındır. Türkiye’de bu işi Vodafone, Türk Telekom ve Turkcell üstlenmiştir ve bu şirketler bu sektörü kontrol etmektedirler. Dolayısıyla devlet müdahale etmediğinde piyasada böyle dengesizlikler oluşabilmekte ve serbestliğe, rekabete zarar vermektedir. Serbestliği ve rekabeti korumak için de devletin müdahale etmesi bir zorunluluktur.

Sonuç

 Serbest piyasa günümüz ekonomi düzeninin olmazsa olmazlarındandır. Gelişmiş bir ekonomide bakılan ilk şey o ülkedeki piyasanın ne kadar serbest olduğudur. Dolayısıyla ülkeler olabildiğince serbest bir piyasa yaratmaya çalışmaktadır ancak bahsettiğimiz gibi %100 serbest bir piyasa oluşması imkansıza yakındır.

Editör: Zehra Garipli – 13.08.2022